Pani
Anna Zalewska
Minister Edukacji Narodowej
W odpowiedzi na wniosek Ministerstwa w sprawie udziału w pracach nad projektem rozporządzenia dot. oceny pracy nauczyciela Związek Nauczycielstwa Polskiego przedkłada poniższe uwagi:
- stopień zaawansowania prac Ministerstwa nad projektem rozporządzenia jest dalece niezadowalający;
Nowelizacja ustawy Karta Nauczyciela – zakładająca całkowite przemodelowanie systemu oceny pracy nauczyciela – nie stanowi wyczerpującego źródła informacji na temat ostatecznego kształtu tego modelu. Ustawa nie reguluje tak kluczowych zagadnień, jak mierniki oceny pracy oraz zasady odwołania się nauczyciela od wystawionej mu oceny. W tym zakresie zawiera ona wyłącznie delegacje dla regulacji podustawowych (rozporządzenia i regulaminu). Należy pamiętać, że ocena pracy nauczyciela, zwłaszcza w swoim nowym kształcie, połączona z awansem zawodowym i dodatkową gratyfikacją finansową, stanie się niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na warunki pracy w szkole. Może być to czynnik motywujący do doskonalenia pracy nauczycieli, ale może też stać się narzędziem opresji wobec nich, zaburzającym konieczną w szkole atmosferę zaufania i współpracy. Tak kluczowa zmiana nie może być wprowadzana bez szerokich konsultacji ze środowiskiem, a przede wszystkim w pośpiechu, bez czasu na spokojne zapoznanie się ze zmianami i ich przyswojenie. Związek Nauczycielstwa Polskiego wielokrotnie zwracał uwagę na to, że stan niepewności potęguje przede wszystkim brak rozporządzenia MEN w sprawie szczegółowych kryteriów oceniania. Ponadto zwracaliśmy uwagę, że staranności i czasu wymagać będzie także – oparte na tym rozporządzeniu – rzetelne przygotowanie regulaminów oceny pracy nauczyciela w szkole i placówce. W obecnej sytuacji istnieje poważne niebezpieczeństwo, że kluczowe dla interesu nauczycieli akty regulujące ocenę ich pracy powstawać będą pod presją czasu i bez starannego namysłu, a oceniani nauczyciele będą ponosić konsekwencje błędów i niedociągnięć przyjętych rozwiązań.
- praca nad stworzeniem katalogu kryteriów oceny pracy odbywać się powinna w oparciu o ściśle sprecyzowane zasady wynikające z zapisów ustawowych i uzgodnione ze środowiskiem nauczycielskim;
Zgodnie z zapisami ustawy, kryteria oceny pracy nauczyciela, choć obejmują wszystkie obszary działalności szkoły odpowiednio do posiadanego stopnia awansu zawodowego, w całości muszą dotyczyć stopnia realizacji obowiązków określonych w art. 6 i art. 7 Karty Nauczyciela oraz art. 5 ustawy – Prawo oświatowe. W pierwszej kolejności należy więc zwrócić uwagę, że katalog kryteriów nie może być tworzony w sposób dowolny i arbitralny, a punktem wyjścia dla niego nie może być sama intencja zachęcenia nauczycieli do większej aktywności na rzecz szkoły czy placówki. Formułując kryterium oceny, należy w pierwszej kolejności wykazać jego bezpośredni związek ze wskazanymi w ustawie obowiązkami. Zgodnie z powyższą zasadą wśród kryteriów nie powinny się znaleźć choćby takie mierniki, jak współorganizowanie i aktywne uczestniczenie w wydarzeniach na rzecz społeczności lokalnej, gdyż taka aktywność nauczyciela, choć niewątpliwie pożądana, nie może być uznana za obowiązkową i podlegać ocenie. Z drugiej strony niepożądaną jest również sytuacja, w której katalog ustalonych kryteriów nie uwzględnia stopnia realizacji któregoś z ustawowych obowiązków nauczyciela, gdyż ustawodawca nie upoważnia do tworzenia jakichkolwiek wyłączeń w tym zakresie w rozporządzeniu. Twórcy rozporządzenia powinni więc podjąć trud przełożenia wszystkich ogólnie sformułowanych w ustawie obowiązków na zamknięty katalog szczegółowych kryteriów służących ocenie stopnia ich realizacji. Dodatkowo na uwadze mieć należy, że kryteria oceny wskazane w rozporządzeniu, choć szczegółowe, powinny mieć charakter na tyle uniwersalny, by były do zastosowania w każdym typie szkoły i placówki, w której pracują nauczyciele podlegający ocenie. Zgodnie z założeniem ustawodawcy, to nie kryteria, lecz dopiero wskaźniki oceny powinny być dostosowane do specyfiki pracy w danej szkole. Zgodnie z tą zasadą za niewłaściwe uznać należy takie kryteria, jak właściwe realizowanie powierzonych funkcji, w tym w szczególności wychowawcy klasy i opiekuna samorządu uczniowskiego czy prowadzenie zajęć otwartych dla innych nauczycieli i dla rodziców oraz omawianie tych zajęć.
Skonstruowanie właściwego katalogu szczegółowych kryteriów oceny pracy nauczyciela wymaga starannego namysłu i współpracy w celu wypracowania właściwych rozwiązań. Praca ta powinna się odbywać w gronie praktyków i ekspertów dobrze znających specyfikę działalności statutowej szkół i placówek objętych tymi przepisami. Rzeczywisty, a nie pozorowany, wpływ na nią powinni też mieć przedstawiciele środowiska nauczycielskiego.
- kryteria i wskaźniki oceny pracy nauczycieli powinny stanowić spójną całość i gwarantować sprawiedliwą diagnozę jakości pracy nauczyciela;
Konstruowanie kryteriów oceny pracy nauczycieli nie może się odbywać w oderwaniu od przykładowych choćby wskaźników określanych w regulaminach, przy pomocy których weryfikowano by ich funkcjonalną przydatność. Skoro wskaźniki obowiązkowo określać mają poziom spełniania poszczególnych kryteriów, na etapie tworzenia tych kryteriów należy mieć pewność co do możliwości ich właściwego „owskaźnikowania” w regulaminach. Jednak weryfikacja kryteriów odbywać się powinna nie tylko w aspekcie funkcjonalnym, lecz także, a może przede wszystkim, gwarantowania zasad sprawiedliwości, obiektywizmu i rzetelności w procesie oceny dokonywanej przy ich pomocy. Kryteria te powinny umożliwiać dokonanie prawidłowej diagnozy jakości pracy nauczyciela i motywować go do dalszego jej doskonalenia. Kryteria te muszą być porównywalne i w równym stopniu mierzalne przy pomocy obiektywnych narzędzi, jakie posiada dyrektor szkoły i placówki. Za kryteria niespełniające powyższego warunku uznać należy np. kryterium: kształtowanie i rozwijanie wśród uczniów prawidłowych postaw moralnych, społecznych i obywatelskich w zestawieniu z kryterium: uczestniczenie w zespołach zadaniowych. Pierwsze z nich jest przytoczeniem ustawowego obowiązku, zamiast umożliwiać określenie stopnia jego realizacji (zmierzenie tej realizacji w procesie oceny). Drugie jest raczej precyzyjnym, lecz mało pojemnym wskaźnikiem. Jego zastosowanie będzie stosunkowo proste dla dyrektora, ale nie pozwoli uzyskać istotnej informacji o jakości pracy ocenianego nauczyciela (uczestniczenie w zespołach zadaniowych nie może podlegać już żadnemu owskaźnikowaniu na poszczególne stopnie oceny). Podobne wątpliwości budzą inne kryteria zamieszczone w projekcie rozporządzenia załączonym do ustawy o finansowaniu zadań oświatowych: – znajomość i przestrzeganie przepisów prawa z zakresu funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony – dyrektor szkoły w ramach sprawowanego przez siebie nadzoru pedagogicznego nie będzie w stanie rzetelnie ocenić poziomu tej znajomości;
– prezentowanie postawy moralnej i etyczne postępowanie nauczyciela – trudno sobie wyobrazić narzędzia profesjonalnego i odpowiedzialnego pomiaru takiego kryterium.
Tak tworzony katalog nie będzie stanowił całości spójnej logicznie i funkcjonalnie, spowoduje więcej szkód niż pożytku.
- specyfika pracy w poszczególnych typach szkół i placówek nie może mieć wpływu na porównywalność ocen wystawianych nauczycielom według jednej – ustawowo określonej – skali;
Poważne wątpliwości ZNP budzi także realna możliwość wypełnienia delegacji ustawowej dotyczącej regulaminów oceniania w zakresie dostosowania wskaźników oceny nauczyciela do specyfiki pracy w danej szkole, a w jeszcze większym stopniu dostosowania wskaźników oceny dyrektora do specyfiki pracy w szkołach wspólnej dla całego terenu działania danego organu nadzoru pedagogicznego. O ile można wyobrazić sobie różną specyfikę pracy w poszczególnych typach szkół i placówek wpływającą na sposób realizacji obowiązków ustawowych nauczyciela i dyrektora, o tyle trudno przyjąć, że praca nauczycieli dwóch liceów w tym samym mieście ma na tyle odmienną specyfikę, że rzutować to powinno na różne rozumienie poziomu spełniania przez tych nauczycieli tego samego kryterium oceny. Podobnie w przypadku dyrektora szkoły trudno zaakceptować tezę, że specyfika kierowania szkołami/placówkami powinna różnić się w zależności od województwa. Ocena pracy nauczyciela i dyrektora w całej Polsce wystawiana będzie według jednej – ustawowo określonej – skali. Różnicowanie sposobu oceny ze względu na „lokalną” specyfikę spowodować może całkowitą nieporównywalność formalnie takich samych ocen. Jest to problem o tyle poważny, że uzyskana w danej szkole czy placówce ocena pracy nauczyciela i dyrektora nie jest wyłącznie kwestią konkretnego stosunku pracy w danej szkole, lecz waży na karierze ocenianego w procesach pozaszkolnych (uzyskanie stopnia awansu zawodowego, pretendowanie do nagród i odznaczeń, kandydowanie w konkursach na dyrektorów szkół), powinna więc zachować cechę porównywalności.
- przepisy proceduralne dot. oceniania wymagają starannego uściślenia w rozporządzeniu;
Procedura oceny pracy – tylko w części określona na poziomie ustawy – wymaga szczegółowego rozwinięcia. Dotyczy to zwłaszcza etapu odwoławczego, w ramach którego należy precyzyjnie określić role (kompetencje) poszczególnych podmiotów biorących w nim udział, tak żeby postępowanie odwoławcze nie utraciło waloru profesjonalnej oceny na rzecz „plebiscytu” dla członków komisji. Ponadto warto doprecyzować, co może być podstawą decyzji o przekazaniu oceny do ponownego ustalenia. Zapisem nie do zaakceptowania jest natomiast rozwiązanie zaproponowane w pierwotnym projekcie rozporządzenia dotyczące wpływu opinii rady rodziców na ostateczną ocenę nauczyciela. Opinia negatywna (oparta na subiektywnych sądach) nie może unieważniać oceny wystawionej według obiektywnych kryteriów.
ZNP uważa, że bez wyeliminowania wszystkich powyżej omówionych zagrożeń nowa koncepcja oceny pracy nauczyciela nie wpłynie na podniesienie jakości pracy szkoły, nie wpłynie na poprawę jakości i efektywności pracy szkół i placówek, a także pozytywnie nie wpłynie na motywację nauczycieli do prawidłowego rozwoju. Istnieje poważne ryzyko, że sztucznie sformalizowana procedura oceny skłaniać będzie do formalnego tylko dostosowania się do niezrozumiałych i nieakceptowanych przez ocenianych nauczycieli wymogów, stanie się kolejnym biurokratycznym obciążeniem lub będzie wyłącznie narzędziem antagonizowania środowiska szkolnego.
Widząc potrzebę zmian modelu oceniania nauczycieli Związek Nauczycielstwa Polskiego oczekuje pogłębionej dyskusji w gronie ekspertów i praktyków. Dyskusję tę poprzedzić należy badaniami dotyczącymi założeń i wpływu oceny na jakość pracy nauczyciela. Dopiero w wyniku należytego przygotowania pogłębionego badaniami i dyskusją można z powodzeniem wdrażać tak ważne zmiany.
Sławomir Broniarz
Prezes ZNP
