26 października 2025 roku po raz pierwszy obchodziliśmy Dzień Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. W tym dniu członkowie i członkinie ZNP upamiętniali dokonania Tajnej Organizacji Nauczycielskiej i nauczycieli tajnego nauczania, składali kwiaty pod pomnikami i tablicami TON. Był to wyraz hołdu dla nauczycieli, którzy w okresie okupacji hitlerowskiej z odwagą i poświęceniem prowadzili tajne nauczanie, przyczyniając się do podtrzymania polskiej kultury, wiedzy i tożsamości narodowej!
26 października w 1939 r., podczas zebrania w mieszkaniu prezesa ZNP Zygmunta Nowickiego, zapadła decyzja o przejściu Związku Nauczycielstwa Polskiego do konspiracyjnej działalności pod nazwa Tajna Organizacja Nauczycielska (TON).
W tym roku Sekretariat Zarządu Głównego ZNP przyjął specjalną uchwałę w tej sprawie i postanowił ustanowić dzień 26 października każdego roku Dniem Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej.
Tajna Organizacja Nauczycielska to kryptonim podziemny Związku Nauczycielstwa Polskiego.
TON została założona 26 października 1939 r. przez Zygmunta Nowickiego (1881-1944), prezesa ZNP i doświadczonego konspiratora jeszcze z czasów carskich (prezes Nowicki prowadził tajne nauczanie w zaborze rosyjskim) oraz czterech innych przedstawicieli Związku, będących zarazem członkami Prezydium Zarządu Głównego ZNP, czyli: Kazimierza Maja, Wacława Tułodzieckiego, Teofila Wojeńskiego i Czesława Wycecha.
Zdecydowali ono wówczas, że ZNP przechodzi do działalności podziemnej, przyjmując kryptonim Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Prowadzenie tajnej działalności oświatowej było ważną formą walki z okupantem, który dążył do wyniszczenia polskiej inteligencji. Niemcy zamknęli szkoły średnie i uniwersytety, pozwalając jedynie na naukę na poziomie elementarnym, ale z programem znacznie okrojonym i zniekształconym, który miał wpajać polskim dzieciom niemiecką, hitlerowską propagandę. Tajne nauczanie objęło dziesiątki tysięcy dzieci, zapewniając kształcenie na poziomie szkoły powszechnej, gimnazjum i liceum, aż po uniwersytety i politechniki, według przedwojennych programów.
Kadry i struktury TON/ZNP były istotną bazą organizacyjną tajnego nauczania, a działalność terenowych Komisji Oświaty i Kultury Polskiego Państwa Podziemnego była możliwa w dużym stopniu właśnie dzięki pracy związkowców z ZNP. Czesław Wycech z tzw. Centralnej Piątki – kierownictwa TON – był jednocześnie dyrektorem Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj.
Nauczyciele zaangażowani w tajne nauczanie płacili często najwyższą cenę, jaką była śmierć w egzekucjach, gestapowskich katowaniach i obozach koncentracyjnych. Jednym z najbardziej znanych nauczycieli tajnego nauczania – bohaterów tamtych dni – był Marian Batko, członek TON/ZNP zamordowany 27 kwietnia 1941 r. w bunkrze głodowym niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau.
